Vitamin a là gì? Các công bố khoa học về Vitamin a

Vitamin A là gì?

Vitamin A là một nhóm các hợp chất hòa tan trong chất béo, bao gồm retinol, retinal, retinoic acid và các carotenoid có hoạt tính sinh học như beta-carotene. Đây là những chất dinh dưỡng thiết yếu mà cơ thể con người không thể tự tổng hợp, phải hấp thu từ thực phẩm. Vitamin A đóng vai trò thiết yếu trong nhiều chức năng sinh học, đặc biệt là thị lực, miễn dịch, sinh sản và duy trì biểu mô khỏe mạnh.

Có hai dạng vitamin A chính trong tự nhiên. Dạng thứ nhất là vitamin A đã hoạt hóa (preformed vitamin A), gồm retinol và retinyl ester, thường có trong các nguồn thực phẩm từ động vật như gan, sữa, trứng và cá béo. Dạng thứ hai là tiền vitamin A (provitamin A), trong đó phổ biến nhất là beta-carotene, tồn tại nhiều trong thực vật như cà rốt, khoai lang, bí đỏ, và các loại rau lá xanh đậm. Khi vào cơ thể, beta-carotene sẽ được chuyển hóa thành retinol tại gan.

Theo Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ (NIH), vitamin A có thể được dự trữ trong gan và được huy động khi cần thiết. Khả năng tích trữ này giúp bảo vệ cơ thể khỏi tình trạng thiếu hụt trong ngắn hạn, nhưng cũng tạo điều kiện để xảy ra ngộ độc nếu hấp thu quá mức trong thời gian dài.

Chức năng sinh học của vitamin A

Vitamin A đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong thị lực. Retinal, một dẫn xuất của vitamin A, kết hợp với opsin để tạo thành rhodopsin – sắc tố quang học trong võng mạc giúp mắt thích ứng với ánh sáng yếu. Thiếu retinal sẽ làm giảm khả năng nhìn trong bóng tối và có thể gây ra bệnh quáng gà.

Về miễn dịch, vitamin A duy trì tính toàn vẹn của các mô biểu mô – hàng rào vật lý đầu tiên bảo vệ cơ thể khỏi vi khuẩn và virus. Nó cũng ảnh hưởng đến hoạt động của các tế bào miễn dịch như lympho T và B, đại thực bào và tế bào NK. Sự thiếu hụt vitamin A có thể làm suy giảm chức năng miễn dịch, tăng nguy cơ nhiễm trùng, đặc biệt là ở trẻ nhỏ và người suy dinh dưỡng.

Vitamin A còn cần thiết cho sự phát triển bình thường của cơ thể, đặc biệt là trong giai đoạn bào thai và trẻ nhỏ. Retinoic acid, một dạng hoạt động của vitamin A, điều hòa sự biểu hiện gene liên quan đến tăng trưởng và biệt hóa tế bào. Ngoài ra, vitamin A cũng giúp duy trì sức khỏe của da, niêm mạc đường tiêu hóa và hô hấp, giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây hại từ môi trường.

Phân loại và nguồn thực phẩm chứa vitamin A

Vitamin A tồn tại trong nhiều dạng khác nhau với nguồn gốc đa dạng. Nhìn chung, có thể phân chia thành hai nhóm:

• Dạng retinoid (preformed vitamin A): Có trong gan bò, gan cá tuyết, trứng, sữa, bơ và các sản phẩm từ sữa nguyên kem.
• Dạng carotenoid (provitamin A): Bao gồm beta-carotene, alpha-carotene và beta-cryptoxanthin, có nhiều trong thực phẩm thực vật như cà rốt, bí đỏ, đu đủ, rau bina, cải xoăn, cải bó xôi.

Beta-carotene không chỉ là nguồn cung cấp vitamin A mà còn là chất chống oxy hóa mạnh, có thể trung hòa các gốc tự do và giảm nguy cơ mắc bệnh mãn tính. Tuy nhiên, khả năng chuyển đổi beta-carotene thành vitamin A hiệu quả chỉ ở mức trung bình, phụ thuộc vào enzyme trong ruột và nhu cầu của cơ thể.

Thực phẩm	Hàm lượng vitamin A (RAE/100g)	Dạng vitamin A
Gan bò	9.442 µg	Retinol
Cà rốt	835 µg	Beta-carotene
Sữa nguyên kem	68 µg	Retinyl ester
Rau bina	469 µg	Beta-carotene
Trứng gà	140 µg	Retinol

Việc kết hợp thực phẩm từ cả nguồn động vật và thực vật giúp cân bằng hấp thu các dạng vitamin A khác nhau, đồng thời hỗ trợ chống oxy hóa và tăng cường miễn dịch một cách hiệu quả.

Vai trò của vitamin A trong sức khỏe thị lực

Vitamin A là thành phần cốt lõi trong chuỗi phản ứng thị giác. Cụ thể, retinal (dạng aldehyde của vitamin A) kết hợp với opsin để tạo thành rhodopsin – một sắc tố nhạy sáng nằm trong tế bào que của võng mạc. Rhodopsin biến đổi khi hấp thụ photon ánh sáng, tạo ra tín hiệu thần kinh gửi về não, giúp con người nhìn thấy trong môi trường thiếu sáng.

Thiếu vitamin A sẽ gây giảm tổng hợp rhodopsin, làm suy giảm khả năng nhìn vào ban đêm, dẫn đến quáng gà – một trong những triệu chứng đầu tiên của thiếu vitamin A. Nếu tình trạng kéo dài, biểu mô giác mạc trở nên khô, thô ráp (xerophthalmia), gây tổn thương giác mạc và có thể dẫn tới mù lòa không hồi phục.

Thị lực không phải là chức năng duy nhất bị ảnh hưởng bởi thiếu vitamin A. Các tế bào biểu mô kết mạc và tuyến lệ cũng cần vitamin A để duy trì sự tiết nhầy và bôi trơn bề mặt mắt. Thiếu hụt kéo dài có thể dẫn đến viêm loét giác mạc, nhiễm trùng mắt và sẹo vĩnh viễn.

Tác động của vitamin A đối với hệ miễn dịch

Vitamin A đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì hàng rào miễn dịch đầu tiên của cơ thể – các mô biểu mô lót trên bề mặt đường hô hấp, tiêu hóa và tiết niệu. Những lớp tế bào này không chỉ là rào cản vật lý mà còn tiết ra các yếu tố chống vi khuẩn. Vitamin A giúp biểu mô phát triển đầy đủ và tái tạo hiệu quả khi bị tổn thương.

Ở mức độ tế bào, vitamin A điều hòa hoạt động của nhiều loại tế bào miễn dịch. Ví dụ, retinoic acid hỗ trợ biệt hóa tế bào lympho T điều hòa (Treg) và ức chế phản ứng viêm quá mức từ các tế bào T gây viêm (Th17). Điều này giúp hệ miễn dịch phản ứng đủ mạnh để chống lại tác nhân gây bệnh, nhưng không phản ứng quá mức gây tổn thương chính cơ thể.

Các nghiên cứu lâm sàng tại các nước đang phát triển cho thấy rằng trẻ em thiếu vitamin A dễ bị mắc các bệnh nhiễm trùng hơn, đặc biệt là sởi, tiêu chảy và viêm phổi. Bổ sung vitamin A định kỳ đã được chứng minh giúp giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ nhỏ, như trong chương trình của UNICEF.

Thiếu vitamin A: nguyên nhân và hậu quả

Thiếu vitamin A phổ biến nhất ở trẻ em từ 6 tháng đến 5 tuổi và phụ nữ mang thai ở các nước đang phát triển. Nguyên nhân chính là do khẩu phần ăn thiếu thực phẩm giàu vitamin A, hoặc có nhưng không đủ chất béo để hấp thu, hoặc do bệnh lý như tiêu chảy kéo dài, nhiễm ký sinh trùng và bệnh gan gây rối loạn chuyển hóa.

Hậu quả của thiếu vitamin A có thể được phân loại theo hệ cơ quan:

• Thị giác: Quáng gà, khô mắt, loét giác mạc, mù lòa không hồi phục.
• Miễn dịch: Tăng nguy cơ mắc bệnh truyền nhiễm, đặc biệt là bệnh đường hô hấp và tiêu hóa.
• Phát triển: Trẻ chậm lớn, cân nặng không tăng, chậm dậy thì.
• Thai kỳ: Thai lưu, dị tật bẩm sinh, mẹ suy kiệt.

Một số chương trình y tế công cộng đang triển khai bổ sung vitamin A liều cao định kỳ cho trẻ em để phòng chống thiếu hụt, đặc biệt là tại châu Phi và Nam Á – những nơi có tỷ lệ mù lòa do thiếu vitamin A cao nhất thế giới.

Nguy cơ và triệu chứng của thừa vitamin A

Dù cần thiết, vitamin A không nên sử dụng quá liều vì có thể dẫn đến ngộ độc, do nó là vitamin tan trong chất béo nên được lưu trữ lâu dài trong gan và mô mỡ. Ngộ độc vitamin A có thể xảy ra ở dạng cấp tính hoặc mãn tính, đặc biệt khi dùng liều cao từ thực phẩm chức năng mà không theo chỉ định y tế.

Ngộ độc cấp tính có thể xảy ra chỉ vài giờ sau khi tiêu thụ liều lớn (trên 25.000 IU đối với trẻ em và 100.000 IU đối với người lớn). Triệu chứng bao gồm:

• Buồn nôn, chóng mặt, đau đầu
• Mờ mắt, tăng áp lực nội sọ
• Kích thích thần kinh, co giật

Ngộ độc mãn tính thường do sử dụng liều vượt khuyến cáo trong nhiều tháng liên tục. Triệu chứng gồm khô da, rụng tóc, đau xương khớp, tổn thương gan, và đặc biệt nguy hiểm đối với phụ nữ mang thai vì có thể gây dị tật bẩm sinh nghiêm trọng cho thai nhi.

Khuyến nghị về liều lượng vitamin A

Liều khuyến nghị hấp thu vitamin A hàng ngày (RDA) được quy định khác nhau theo độ tuổi, giới tính và tình trạng sinh lý như mang thai hoặc cho con bú. Đơn vị thường dùng là microgram retinol tương đương hoạt động (µg RAE):

Nhóm đối tượng	RDA (µg RAE/ngày)	Giới hạn tối đa (UL)
Nam trưởng thành	900	3.000
Nữ trưởng thành	700	3.000
Phụ nữ mang thai	770	3.000
Trẻ em (1–3 tuổi)	300	600

Việc bổ sung vitamin A cần được thực hiện có kiểm soát, đặc biệt là qua thuốc và thực phẩm chức năng. Tốt nhất nên ưu tiên nguồn thực phẩm tự nhiên và chỉ dùng bổ sung theo chỉ định của bác sĩ.

Tương tác và lưu ý khi sử dụng vitamin A

Vitamin A có thể tương tác với một số thuốc và vi chất khác. Ví dụ, khi dùng đồng thời với các retinoid tổng hợp như isotretinoin (thuốc trị mụn), nguy cơ ngộ độc vitamin A tăng cao. Ngoài ra, kẽm giúp vận chuyển vitamin A ra khỏi gan, nên thiếu kẽm cũng ảnh hưởng đến hiệu quả của vitamin A.

Một số thuốc làm giảm hấp thu vitamin A như cholestyramine (thuốc hạ mỡ máu), orlistat (thuốc giảm cân), và các thuốc nhuận tràng làm giảm chất béo trong ruột. Bệnh lý đường ruột như celiac hoặc viêm tụy mạn tính cũng có thể gây giảm hấp thu vitamin A.

Vì vitamin A là tan trong chất béo, nên nên dùng cùng bữa ăn có dầu mỡ để hấp thu tối ưu. Những người ăn chay nghiêm ngặt cần đặc biệt chú ý đến việc tiêu thụ các thực phẩm chứa beta-carotene và đảm bảo khả năng chuyển hóa hiệu quả.

Kết luận

Vitamin A là vi chất thiết yếu không thể thiếu cho thị lực, miễn dịch, phát triển tế bào và sức khỏe tổng thể. Cả thiếu hụt và dư thừa vitamin A đều có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng, do đó điều quan trọng là phải duy trì mức hấp thu cân bằng, phù hợp với nhu cầu của cơ thể và tình trạng sức khỏe. Một chế độ ăn giàu rau củ màu sắc, thực phẩm động vật hợp lý và bổ sung khi cần thiết theo chỉ định y tế là cách hiệu quả để đảm bảo lợi ích tối ưu từ vitamin A.